Türk Borçlar Kanunu Kapsamında Cezai Şart

Demir Hukuk Bürosu | Av. Cemre BAYRAK AKCAN

Cezai şart, bir sözleşmede borçlunun borcunu gereği gibi veya hiç yerine getirmemesi ihtimaline karşılık taraflar arasında önceden belirlenerek sözleşmeye koyulan bir kayıt olup sözleşmede borçlunun alacaklıya karşı üstlendiği bir edimdir.

Cezai şartın varlığından söz edebilmek için mutlaka sözleşme içerisinde belirlenmiş olması gerekmektedir.

Cezai şarta ilişkin kanuni düzenlemeler 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu (“TBK”) 179 – 182. maddeleri arasında yer almaktadır. TBK madde 179’da cezai şartın türleri belirlenmiş olup buna göre cezai şart türleri üçe ayrılmıştır. Şöyle ki;

• Seçimlik Cezai Şart TBK madde 179/1’de düzenlenmiştir.

Bu düzenleme ile aslında alacaklıya ya borcun ifasını talep etme ya da cezai şartın ödenmesini talep etme hakkı tanınmıştır.

• İfaya eklenen Cezai Şart TBK madde 179/2’de düzenlenmiştir.

Alacaklı tarafa hem borcun ifasını talep etme hem de cezai şartın ödenmesini talep etme hakkı tanınmıştır.

• Sözleşmeden dönme halinde Cezai Şart TBK madde 179/3’de düzenlenmiştir.

Bu düzenlemede borçluya sözleşmede belirlenen tutarı (cezai şartı) ödemesi halinde sözleşmeden dönme hakkının tanınmıştır.

Cezai şartın sözleşmedeki amacı ise; borçluyu ifaya zorlamak, borçlunun sözleşmedeki edimlerini tam veya gereği gibi yerine getirmemiş olması nedeniyle tazminat olarak cezalandırmaktır. Son olarak ise borçlunun sözleşmeden dönmesi için ödemesi gereken bir bedel şeklinde yorumlanabilecektir. Ancak belirtilmelir ki; asıl borç ortadan kalkarsa cezai şart da ortadan kalkacaktır. Kısaca cezai şart asıl borca bağlanmış durumdadır.

TBK madde 182/1’de tarafların cezai şartı serbestçe belirleyebilecekleri hüküm altına alınmıştır. Buna göre cezai şartın belirlenmesinde sözleşme serbestisi kapsamında taraflar kendi iradeleri ile cezai şart tutarının ne kadar olucağına karar verebilirler.  Ancak bu durumun taraflar arasında orantısızlığa neden olabilecek şekilde belirlenmiş olma ihtimali nedeniyle TBK madde 182/2’de de “Hâkim, aşırı gördüğü ceza koşulunu kendiliğinden indirir.” hükmü ile de sözleşmedeki taraflar arası dengenin hâkim tarafından gözetebileceği belirlenmiştir.

Buna göre hâkimin cezai şartı indirmesi için de belirli koşulların sağlanmış olması gerekmektedir.

Bu şartları şu şekilde sıralayabiliriz;

• Cezai şartın muaccel olması
• Cezai şartın henüz alacaklı tarafa ödenmemiş olması
• Cezai şart tutarının fahiş olması

Yalnızca bu şartların sağlanması halinde hâkimden cezai şart tutarının indirilmesi talep edilebilecektir. Ancak hâkim yalnızca tutarda indirim yapabilecek ancak cezai şartın tamamen kaldırılmasına karar veremeyecektir. Cezai şartta yapılacak indirim hâkim tarafından re’sen dikkate alınacak ve hakim tarafından belirlenecektir.

Burada bir istisna bulunmaktadır.  Şöyle ki; 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 22. Maddesi;

“Tacir sıfatını haiz borçlu, Türk Borçlar Kanununun 121 inci maddesinin ikinci fıkrasıyla 182 nci maddesinin üçüncü fıkrasında ve 525 inci maddesinde yazılı hâllerde, aşırı ücret veya ceza kararlaştırılmış olduğu iddiasıyla ücret veya sözleşme cezasının indirilmesini mahkemeden isteyemez.”

hükmü ile tacirler arası yapılan sözleşmelerde belirlenen cezai şartların “basiretli tacir olma” kapsamında fahiş oranda ceza tutarı belirlendiği iddiası ile cezanın indirilmesinin hakimden istenemeyeceği belirlenmiştir.

Son olarak belirtilmelidir ki; cezai şart günümüzde her sözleşmede yer alsa da bu hükmünün geçersiz sayılacağı bazı sözleşmeler bulunmaktadır. Bu hususta özellikle tüketiciler aleyhine koyulan cezai şart hükümleri ile konut ve çatılı iş yeri kiralarında kiracılar aleyhine düzenlenen cezai şart hükümleri geçersiz sayılarak uygulama alanı bulamamaktadır.